A Casa dos Mouros

É un gran dolmen de corredor situado no límite dos concellos de Vimianzo e Dumbría (A Coruña), aínda que pensamos que pertence ó primeiro deles. A súa denominación induce a confusión, xa que en diversas publicacións e sinais aparece como Pedra da Arca e incluso como dolmen de Regoelle. Acada unha lonxitude total de 7,50 m dos cales 3,80 m pertencen á cámara e o resto ó corredor. Da súa cámara poligonal conserva seis esteos, faltando únicamente o da cabeceira, polo que a primeira vista parece que por este lado está a entrada.

Nembargantes ten unido un corredor de dous tramos, parcialmente tapado pola mámoa, do que se conservan as dúas tampas, de grandes dimensións, ó igual que ocorre coa laxe de cobertura da cámara, probablemente a pedra de maior peso conservada nos megalitos galegos.

Na segunda chanta da cámara, pola dereita, pódense aprecia-los restos dun gravado semellante ó que aparece en Dombate, así como liñas onduladas e dúas manchas de cor vermella.

Unha boa posición para ve-la grandiosidade desta anta é colocarse diante do corredor, para observa-lo ben diferenciado que está en altura respecto á cámara megalítica.

Dombate

Este dolmen pertencente a Cabana de Bergantiños (A Coruña), é a máis coñecida das antas galegas, non só pola súa feitura e polos achados aparecidos durante a súa escavación, senón tamén por ter sido inmortalizado por Eduardo Pondal, unha das grandes figuras do Rexurdimento da lingua galega, que remata o seu poema cuns versos inesquecibles:

"Agora que pasano meus anos xogorales
agora que só vivo de tristes suidades,
que cumpro con traballo meu terrenal viaxe
e que a miña cabeza branquea a grave edade,
aínda recordo, aínda, o dolmen de Dombate"

Trátase dun perfecto exemplo de dolmen de corredor. A cámara poligonal, conserva a súa tampa e mide 4,20 por 2,90 m. Está formada por sete chantas, acadando a de cabeceira 3 m de ancho por 4,64 m de altura. O seu longo corredor, de tres tramos, ten unha lonxitude de 4,10 m cunha anchura crecente a medida que nos achegamos á cámara que varía dos 95 cm a 1,40 m. Ó mesmo tempo tamén se vai elevando en altura dende os 95 cm ata 1,50 m.

Foi escavado, con moito rigor, polo arqueólogo José María Bello, na actualidade director do Museo Arqueolóxico da Coruña, nos anos 1987 e 1989. Durante a súa cavaxe producíronse importantes achados, entre os que salientan:

A existencia dun dolmen anterior, de cámara simple, do que apareceu a súa pegada arqueolóxica, e que constitúe o primeiro caso coñecido en Galicia no que unha anta se levanta no lugar onde xa había outra.

A aparición de decoración pictórica nos esteos da cámara e do corredor.

A localización dunha fiada de ídolos, vinte en total, situados fronte ó corredor e no límite tumular.

Un notable enxoval lítico e cerámico.

O dolmen foi utilizado en diferentes épocas e os estudios realizados evidencian o seu uso dende o ano 3900 A.C. ata o 2.700 A.C., momento no que foi clausurado o megalito. Isto sábese porque era usual encender unha fogata cando se pechaba definitivamente unha anta, cousa que facilita a datación con Carbono 14.

O dolmen de Dombate pertence á Deputación da Coruña.

O Patrimonio Megalítico da Costa da Morte

As comarcas que conforman a chamada Costa da Morte (Bergantiños, Terra de Soneira, Fisterra, Xallas e Muros) presentan unha gran riqueza en monumentos megalíticos, tanto polo seu elevado número como polo renome de non poucos deles, que nalgún caso xa mereceran a atención de historiadores do século XIX como Manuel Murguía.

Pola súa banda, Eduardo Pondal transformara a calada esfinxe de Dombate nun tótem da cultura galega aceptado por todos, e escollera a arca antiga da Piosa como áulico mausoleo do seu valente guerreiro Brandomil.

Polos anos trinta do século pasado, Georg e Vera Leisner, arqueólogos alemáns, pisaran a cativa herba húmida das gándaras da beira dereita do río Xallas e o mato mesto dos montes de Baíñas, da Piosa e de Treos para darlles sona internacional á Pedra da Arca "do Orbellido", á Arca da Piosa e a Pedra Cuberta.

Xa nos nosos tempos, polos anos setenta a irlandesa Elisabeth Shee converteu a Cousa de Dombate nun enigma (prehistórico) a resolver; polos oitenta, coas escavacións da Mina da Parxubeira (1977-1984) e Dombate (1987-1989), arqueólogos novos galegos contribuíran a situar no mapa do megalitismo europeo o noso senlleiro patrimonio das 'grandes pedras'.

Deste xeito, no "Coloquio Internacional O Neolítico Atlántico e as orixes do Megalitismo" (Santiago de Compostela, 1996), que xuntou os mellores especialistas europeos, foi obrigada unha visita ás antas das Terras de Soneira e Xallas.